Jednym z zadań instytucji więzienia na całym świecie jest izolowanie od społeczeństwa sprawców groźnych przestępstw. Nie bez znaczenia pozostaje kategoria wykrytego i osądzonego czynu, ponieważ świadczyć on może o skłonnościach sprawców do np. agresji czy okrucieństwa. Właśnie ci osadzeni stanowią grupę wysokiego ryzyka i mogą przyczynić się do stworzenia sytuacji groźnej dla zdrowia i życia populacji funkcjonującej na terenie więzienia. Jednak liczne zdarzenia wskazują, że nie tylko skazani czy tymczasowo aresztowani są źródłem tragedii ludzkich do których dochodzi w tym ponurym i wrogim środowisku.

Ze względu na specyfikę środowiska więziennego można je określić jako permanentnie obciążone konfliktem i konfrontacją. Występujące w jego obrębie przymus oraz przemoc, ścierają się wzajemnie w dużej mierze stanowiąc dla siebie koło napędowe. Oba posiadają swój stopień intensywności a stosowane wobec danego podmiotu mogą u niego wywołać reakcję wprost proporcjonalną lub nieproporcjonalną (nadmierną). W związku z tym więzienia są postrzegane jako obszar niebezpieczny, w których dochodzi do nadużyć i łamania prawa zarówno przez osadzonych jak też personel. Na tym tle trafnym staje się stwierdzenie D. Varella¹ – lekarza więziennego, a brzmi ono: W więzieniu mieszka zło².

Terror – przemoc, strach, zniszczenie

Strach towarzyszył i towarzyszy ludzkości w wielu aspektach życia. Wywołuje chroniczne reakcje psychofizyczne o różnym (zmiennym) natężeniu, wpływając niekorzystnie na organizm człowieka np. ofiary/przeciwnika. Właśnie dlatego,a może przede wszystkim, tworzenie atmosfery strachu stało się głównym sprzymierzeńcem agresorów w trakcie konfrontacji siłowej – pojedynkach, zamachach czy kampaniach zbrojnych. Odczuwanie strachu jest związane z doświadczaniem i przeżywaniem sytuacji bardzo trudnych opartych o m.in. przemoc, której synonimami są: gnębienie, gwałt, represje, terror, terroryzowanie itp. Na uwagę, w ujęciu tematu opracowania, zasługuje słowo terror.

Chociaż słowo terror pochodzi z łaciny (od terrere – przestraszać), to do nowoczesnego zachodniego słownictwa weszło dopiero w XIV wieku za pośrednictwem języka francuskiego³.

Termin uzyskał wyraźnie polityczne znaczenie w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Francuski rząd rewolucyjny poczuł się zagrożony w 1793 r. za sprawą arystokratycznej emigracji, która konspirowała z obcymi władzami, aby przeprowadzić inwazję na kraj. W tym samym czasie podejrzewano, że we Francji ma miejsce spisek zwolenników obalonego króla Ludwika XVI. Francuska legislatywa, Konwent Narodowy, któremu przewodziła radykalna frakcja jakobinów pod rządami Maksymiliana Robespierre’a, wprowadziła rządy terroru 30 sierpnia 1793 r., zarządzając masowe egzekucje osób podejrzewanych o zdradę⁴.

Pierwotnie wymyślony jako narzędzie do zwalczania działalności wywrotowej zwolenników obalonego króla i monarchii, terror zaczął wkrótce dosięgać tych, którzy od początku wspierali rewolucję i republikę ustanowioną po upadku monarchii⁵.

Ci, którzy pierwotnie popierali radykalne środki proponowane przez Robespierre’a przeciw kontrrewolucjonistom, sami zaczęli się bać o swoje życie i konspirowali, aby go obalić. Nie mogli oskarżyć go o terreur (terror), ponieważ sami uznali wcześniej terror za legalny instrument władzy. W związku z tym oskarżyli Robespierre’a o „terrorisme” (terroryzm); Słowo to sugerowało nielegalne postępowanie. Za te czyny Robespierre i jego współpracownicy zostali zgilotynowani 17 i 28 lipca 1794 roku. Polityczne wahadło w końcu powróciło na swoje pierwotne miejsce i teraz agenci i uczestnicy rewolucyjnych trybunałów zostali określeni mianem „terrorystów” i wtrąceni do więzień⁶.

Należy mieć jednak świadomość, że istnieje ponad sto różnych definicji zjawisk terroru i terroryzmu, a niektórzy autorzy wskazują nawet, że tych definicji jest około dwustu⁷. Przeprowadzone badania porównawcze istniejących definicji terroryzmu wykazały, że formułując te definicje za najważniejsze wyznaczniki istnienia terroryzmu uznano: 

• przemoc i siłę (zjawiska te, jako stanowiące o istocie terroryzmu, pojawiły się w 83,5 % jego zbadanych definicji), 
• motyw polityczny (65%), 
• strach, terror (51%), 
• groźbę (41%), 
• psychologiczne skutki i przewidywane reakcje (47%)⁸.

Analiza dorobku naukowego w zakresie badań nad zjawiskiem terroryzmu pozwala na stwierdzenie, że terroryzm jest nieodłącznie polityczny, jeżeli chodzi o cele i motywacje⁹.

K. Jałoszyński definiując terroryzm wymienia jego trzy składowe, którymi są:
1. Podłoże – motywacja do działania.
2. Terror – przemoc (użycie, groźba), zastraszenie.
3. Cel – polityczny (destrukcja, destabilizacja)¹⁰.

Autor podaje także, że terror jest metodą działania. Metodę tę ujął w schemacie jako wspólną dla terroryzmu i przestępczości zorganizowanej (terroru kryminalnego). Jednocześnie wskazuje, że oba zjawiska różnią się motywem oraz celem. Terroryzm funkcjonuje na podłożu ideologicznym, separastycznym, rasistowskim, religijnym a jego celem jest destabilizacja, destrukcja państwa. Natomiast podłoże kryminalne jest przypisane do przestępczości zorganizowanej, której celem jest osiągnięcie korzyści majątkowych, manipulacja władzą¹¹.

Przyjmując terror za metodę psychicznego i fizycznego oddziaływania związanego z intensywną przemocą trzeba wskazać, że jest on rozpowszechniony i szeroko stosowany w wielu regionach świata i na kilku poziomach funkcjonowania społeczeństwa. Dowodzą temu liczne przykłady zawarte w relacjach medialnych czy literaturze tematu itp.

Tak więc zjawisko terroru dostrzec można na poziomie: 

• państwowym (ustrojowym – totalitaryzm, dyktatura); 
• instytucjonalnym (instytucje izolacyjne – szpitale, więzienia, domy opieki); 
• zorganizowanych grup osób (zorganizowane grupy przestępcze); 
• indywidualnego sprawcy (np. podłoże emocjonalne albo kryminalne).

Osadzenie w więzieniach sprawców przestępstw z użyciem terroru powoduje automatyczne przeniesienie tego potencjału ze środowiska wolnościowego do środowiska izolacyjnego. Kryminaliści o skłonnościach do stosowania brutalnych form przemocy, prędzej czy później, spróbują uzewnętrznić je w sytuacji według nich koniecznej. Za najbardziej narażone osoby uznaje się wszystkie przebywające w bezpośredniej odległości umożliwiającej dokonanie ataku, w szczególności: personel; współwięźniowie; inne osoby (przedstawiciele instytucji lub odwiedzający). Oddziaływanie terrorem z wnętrza więzienia niejednokrotnie dosięga także osób funkcjonujących poza jego obrębem. Sprawca przebywający w izolacji zapewne wykorzysta zewnętrzne kontakty ze światem przestępczym i obierze za cel najbliższych członków rodziny funkcjonariusza np. strażnika czy dyrektora jednostki. Wywołanie zagrożenia i związany z nim strach o zdrowie i życie najbliższych ma złamać opornego funkcjonariusza i zmusić do współpracy ze światem przestępczym.

W praktyce przemoc jako element działalności przestępczej przybierać może postać każdego zachowania umożliwiającego wywołanie terroru (strachu, przerażenia)¹².

Przemoc ze względu na właściwość opresyjną i destrukcyjną jest środkiem inwazyjnego wywierania wpływu na inne osoby¹³. Przemoc jest określana jako przewaga wykorzystywana w celu narzucenia komuś swojej woli, wymuszenia czegoś na kimś¹⁴. Przy czym należy pamiętać, że przemoc posiada zróżnicowaną intensywność a w związku z tym nie każdy akt przemocy będzie równoznaczny z dokonaniem aktu terroru.

Terror jest radykalnym środkiem oddziaływania, wynikającym ze stosowania intensywnej przemocy lub groźby jej użycia, na pojedyncze osoby lub społeczności w zamiarze osiągnięcia celu przez podmiot sprawczy¹⁵. Oddziaływanie terrorem skutkuje trwałą dysfunkcją/destabilizacją w funkcjonowaniu podmiotu albo jego zniszczeniem. Sprawca chcąc wzbudzić strach u ofiary/przeciwnika sięga po narzędzia np. broń, ładunki wybuchowe, wzmagające ten stan.

Terror to stosowanie psychicznych i fizycznych form przemocy w sposób zamierzony, realizowane przy użyciu dobranych narzędzi i metod, wobec wybranych celów ataków. Terror może być stosowany indywidualnie lub zbiorowo wobec osoby bądź grupy osób w celu krótko lub długotrwałego wymuszenia określonego zachowania lub pozbawienia możliwości właściwego funkcjonowania¹⁶.

Akronim „PUSZKA”

Puszka jest jednym z wielu synonimów potocznie określających ogół budynków tworzących więzienie. Między innymi z tego powodu słowo puszka posłużyło za akronim wskazujący na związek przyczynowo-skutkowy środowiska więziennego z powstającymi w nim sytuacjami trudnymi, wywołującymi zachowania konfrontacyjne (w sensie agresywnej konfrontacji siłowej) i autoagresywne (w sensie samobójstwo, samookaleczanie). Zatem dla potrzeb niniejszego opracowania słowo PUSZKA oznacza:
(P) penitencjarne (U) uwarunkowania (S) stymulujące (Z) zachowania (K) konforntacyjne¹⁷, (A) autoagresywne.

Jak już wskazano wcześniej, więzienie jest miejscem permanentnie obciążonym konfliktem¹⁸ na którego gruncie, jako negatywnego zjawiska, dochodzi bardzo często do powstania sytuacji trudnych i/lub groźnych. Można przez to zaryzykować stwierdzenie, że konflikt wpisuje się na stałe w uwarunkowania penitencjarne.

Wśród podstawowych źródeł konfliktów, zawartych w specyfice więzienia należy wymienić: 

• zakładane cele wykonania kary pozbawienia wolności i ich postrzeganie przez więźniów; 
• deprywacyjny charakter więźniów;
• podkultura więzienna, naznaczenie społeczne więźniów; 
• konflikty ról między personelem a więźniami^19.

Konflikt jest zatem immanentną właściwością opresji uwięzienia²⁰.

Uwarunkowania penitencjarne mogą stymulować i stymulują u znacznej grupy osób pozbawionych wolności zachowania konfrontacyjne i/lub autoagresywne. Podatność na stymulację wynika wprost z istniejących zaburzeń zachowań u tej części populacji. Co więcej oddziaływanie uwarunkowań penitencjarnych może prowadzić do powstania takich zaburzeń u osób, które ich wcześniej nie wykazywały. Wymienia się cztery główne zaburzenia w zachowaniu więźniów, są to:

1. Zachowania instrumentalne – cel podjętego zachowania jest w pełni uświadomiony dla więźnia ale ukryty przed administracją. Poziom pobudzenia emocjonalnego, niezbyt wysoki, dlatego zachowana jest racjonalność działania.
2. Zachowania protestacyjno-wymuszające – cel podjętego zachowania jest w pełni uświadomiony dla więźnia i wyartykułowany administracji. Poziom pobudzenia emocjonalnego, dość wysoki, dlatego dominują wygórowane żądania i nieracjonalne działania.
3. Zachowania nawykowe – cel podjętego zachowania nie jest w pełni uświadomiony przez osadzonego. Poziom pobudzenia emocjonalnego wysoki, a podjęte zachowanie ma na celu obniżenie napięcia i przyniesienie ulgi.
4. Zachowania załamaniowe – cel podjętego zachowania nastawiony jest na destrukcję i wynika z „tunelowego myślenia”. Występuje bardzo silne pobudzenie emocjonalne (afekt), który znacznie wyłącza racjonalność i możliwość pokierowania własnym działaniem²¹.

Warunki, jakie stwarza człowiekowi więzienie mają wszystkie znamiona izolacji, a ponadto działają na ludzką jednostkę mnóstwem nacisków, zagrożeń i frustracji, ponad miarę spotykaną w normalnych warunkach. To szczególne zagęszczenie czynników negatywnych w połączeniu z całkowitą niemal zależnością od innych ludzi (zarówno współwięźniów, jak i funkcjonariuszy) tworzy warunki sprzyjające nie tyle resocjalizacji, ile dalszym deformacjom osobowości i występowaniu asocjalnych zachowań²².

Nie można pominąć przypadków gdzie pod wpływem uwarunkowań penitencjarnych zaburzenia zachowania pojawiają się u funkcjonariuszy. Warunki środowiska i charakter pełnionej służby oraz związane z tym intensywność i/lub chroniczność doświadczania niekorzystnej sytuacji może skłaniać do konkretnych zachowań i czynów eskalując ją.

Zagrożenia i konflikty tkwiące w naturze izolacji penitencjarnej są elementem dezorganizującym pracę personelu z więźniami. Mimo że obecne regulacje prawne i prowadzona polityka penitencjarna dążą do wyeliminowania sytuacji doprowadzających do konfliktów, to i tak na tym polu można osiągnąć tylko cząstkowe sukcesy²³.

Dokonując analizy incydentów godzących w bezpieczeństwo jednostek penitencjarnych do których dochodziło na świecie, dostrzega się zależność pomiędzy uwarunkowaniami penitencjarnymi tych placówek tworzącymi konkretną sytuację penitencjarną a intensywnością i częstotliwością występujących zdarzeń. Sytuacja penitencjarna²⁴ to wypadkowa interakcji trzech komponentów: podmiotowych, przedmiotowych i organizacyjnych, stanowiących uwarunkowanie penitencjarne Tab. 1.

Podczas gdy uwarunkowania penitencjarne mają charakter systemowy (planowany, regularny, przewidywalny) to sytuacja penitencjarna jest zbiegiem okoliczności trudnych do przewidzenia (zawsze nieregularna).

W kontekście zjawiska terroru (przemocy) oraz jego zwalczania identyfikacja poszczególnych komponentów wygląda następująco:

Komponent podmiotowy – określa osoby jako: zaangażowane – sprawców (populacja kryminogenna), ofiary (populacja wiktymogenna), osoby interweniujące; niezaangażowane – świadków.

Komponent przedmiotowy – określa lokalizacyjne w tym materialne (techniczne, architektoniczne itp.) warunki sprzyjające lub niesprzyjające wystąpieniu lub przebiegu aktu terroru (przemocy) albo podjęciu interwencji celem zapobieżenia eskalacji lub likwidacji jego skutków.

Komponent organizacyjny – określa zasady dostępu do zasobów materialnych oraz zasady funkcjonowania w środowisku penitencjarnym populacji więzienników, więźniów oraz osób z zewnątrz, które to zasady mogą determinować lub nasilić zachowania/działania przemocowe.

Z punktu widzenia populacji więziennej każdy z komponentów (uwarunkowań penitencjarnych) posiada mocne i słabe strony zatem postrzeganie to ma charakter indywidualny dla grup a nawet pojedynczych osób danej grupy. Oznacza, że dla więźnia np. deficyt zabezpieczeń techniczno-ochronnych będzie korzystny, natomiast przeciwnie dla strażników więziennych.

Zawsze gdy następuje przemieszczenie, akcentu z waloru na wadę pojawia się dysfunkcja a w konsekwencji zostaje zaburzona albo zablokowana interakcja miedzy komponentami. Wada jednego z komponentów obciąża pozostałe destabilizując ich funkcjonowanie i naruszając synergię. Właśnie to zjawisko tworzy tzw. niekorzystną sytuację penitencjarną inicjującą zdarzenia nadzwyczajne. Do najbardziej rozpowszechnionych zdarzeń należą akty terroru²⁵. Ze względu na okoliczności występowania określone zostały ogólnym mianem terroru więziennego.

Oblicza terroru więziennego

Terror więzienny to intensywne oddziaływanie przemocą lub groźbą jej użycia wśród populacji funkcjonujących w środowisku więziennym przez ich przedstawicieli, a więc wywołane uwarunkowaniem penitencjarnym tworzącym niekorzystną sytuację penitencjarną. Fizyczne akty terroru przejawiają się jako: zabójstwo, usiłowanie zabójstwa, manifestowane/demonstracyjne użycie broni lub groźba użycia broni albo innych przedmiotów niebezpiecznych, wzięcie zakładnika, tortury, gwałt, okaleczenia a także niektóre formy autoagresji, podyktowane zamiarem wywarcia presji przez zastraszenie osób związanych ze środowiskiem więziennym.

Zjawisko terroru więziennego jako metody oddziaływania intensywną przemocą obejmuje cztery obszary (poziomy):
Władzy państwowej (totalitarnej, autokratycznej), określany jako terror państwowy. Terror państwowy – stosowany przez władze jest środkiem ucisku i zastraszenia. Rząd może kierować go przeciwko całemu społeczeństwu lub przeciwko określonej grupie ludzi. Często uchwalane są prawa legalizujące stosowanie w pewnych sytuacjach tortur, bicia i zabijania obywateli przez policję oraz wojsko. Alternatywą jest stosowanie praktyk terrorystycznych z pogwałceniem systemu prawnego. Państwo może usprawiedliwiać te nielegalne działania twierdząc, że są one konieczne dla obrony prawa i porządku lub przetrwania reżimu. Na tej podstawie nielegalnych czynów są za to rzadko karani²⁶.

Instytucji – placówki izolującej, funkcjonującej w państwie niezależnie od przyjętego w nim ustroju sprawowania władzy. W przypadku terroru państwowego instytucja jest instrumentem stosowania terroru wprowadzonego przez sprawujących władzę. Natomiast na gruncie instytucji zlokalizowanej w państwach demokratycznych i uznających prawa człowieka, terror stosowany w jej obrębie ma podłoże patologiczne m.in. w zarządzaniu placówką albo wykonywanych czynności przez jego personel. Działania sprawców mają charakter grupowy lub indywidualny i są nakierowane na osoby niewygodne lub słabe. Celem jest chęć pozbycia się takich osób z instytucji lub ich eksploatacja albo zaspokajanie indywidualnych potrzeb dewiacyjnych sprawców. Bardzo często sprawcy podejmują starania kamuflowania swoich czynów, wykorzystując relacje (nieformalne – towarzyskie) z przełożonymi lub podwładnymi albo innymi osobami funkcjonującymi w obrębie tej placówki.

Zorganizowanych grup osób np. personelu instytucji albo grupy przestępczej więźniów, których działalność zbudowana jest na formalnych lub nieformalnych relacjach w grupie a także skupia się wokół wspólnego celu.

Indywidualnego sprawcy: osadzonego w placówce – więźnia; więziennika – przedstawiciela personelu placówki (instytucji); innej osoby – przebywającej na terenie więzienia incydentalnie w związku z np. udzieleniem widzenia z osobą pozbawioną wolności; realizacją zleceń na rzecz instytucji jako zewnętrzny podmiot wykonawczy. Indywidualnych przyczyn sprawczych można doszukiwać się w: silnych emocjach, chorobie psychicznej albo przestępczości kryminalnej lub działalności terrorystycznej.

Tak więc sprawcy działający w grupach jak też indywidualnie mogą być albo są powiązani z gangami, zorganizowanymi grupami przestępczymi stosującymi terror kryminalny lub organizacjami terrorystycznymi. W środowisku izolacji penitencjarnej, gdzie sprawcami terroru jest więzień lub grupa więźniów zjawisko to określono mianem więziennego terroru kryminalnego. Więzienny terror kryminalny to ogół działań opartych na intensywnym stosowaniu przez więźniów psychicznych i fizycznych form przemocy, skierowanych przeciwko personelowi penitencjarnemu, współwięźniom oraz innym osobom, a także instytucjom²⁷.

Ogólnie przyjmując, za każdym aktem terroru (na różnym poziomie) stoi podmiot lub zbiór podmiotów. Przy czym słowo podmiot należy rozumieć jako: osobę, organizację lub instytucję. Sprawcami i ofiarami przemocy (terroru), do której dochodzi na terenie wiezienia są więźniowie, więziennicy lub inne osoby incydentalnie przebywające w tym miejscu. Jednak skala negatywnego oddziaływania może mieć dużo większy zasięg powiększając grono osób poszkodowanych (zob. schemat 1). Wektorami z linią ciągłą oznaczono kierunki bezpośredniego oddziaływania sprawców na ofiary, natomiast wektory z linią przerywaną wskazują oddziaływanie pośrednie sprawców na personel podejmujący interwencję.

W chwili wystąpienia aktu terroru więziennego na poziomie pojedynczego sprawcy lub grupy, najbardziej obarczonym odpowiedzialnością za skutki jego postępowania jest personel więzienny podejmujący interwencję. Właśnie dlatego funkcjonariusze przeciwdziałający temu zjawisku powinni posiadać do dyspozycji adekwatne siły i środki by uniknąć pełnoskalowego kryzysu. Subiektywnie oceniając, przygotowanie jednego podmiotu w pełnym zakresie do przeciwdziałania różnorodnym zagrożeniom jest niezwykle trudnym wyzwaniem a często niemożliwym do realizacji. Radykalne oddziaływanie przemocą przez zdeterminowanych i uzbrojonych sprawców, dokonane nagle i z zaskoczenia, nie pozostawia napadniętemu szans na skuteczną obronę. Tak więc ze względu na populację funkcjonującą w więzieniu, instytucja ta w wielu krajach na świecie postrzegana jest w tym obszarze jako nieprzewidywalna, niestabilna.

Jednym z wyzwań, jakie stawia praca w więzieniu jest to, że człowiek nigdy nie wie, co go czeka po drugiej stronie drzwi²⁸. Więzienie, wyzwala bowiem tak skutecznie, jak niewiele innych instytucji, ciemne strony ludzkiej natury, degraduje ją, degeneruje²⁹.

W związku z sytuacją przy wschodniej granicy naszego kraju należy spodziewać się, że w perspektywie kilku najbliższych lat populacja osadzonych w polskich więzieniach znacznie się zróżnicuje. Różnice kulturowe, językowe i wyznaniowe będą rodzic problemy organizacyjne w zakresie komunikacji, zaprowiantowania czy praktyki obrządku religijnego. Bardziej problematycznym staną się jednak osadzeni związani z przestępczymi organizacjami zbrojnymi np. najemnymi, terrorystycznymi, w szczególności posiadane przez nich umiejętności prowadzenia indoktrynacji, preparowania broni oraz użycia jej w walce. W wyniku interakcji między osadzonymi może dochodzić do prób werbunku lub radykalizacji niektórych osadzonych wykazujących podatność na tym kierunku.

Poprzez szczególne warunki odizolowania od społeczeństwa, rodziny i znajomych, więzienia stają się miejscem, gdzie następuje integracja osób skazanych za podobne przestępstwa i o podobnych poglądach ideologicznych. Osoby skazane przez państwo są z natury bardziej podatne na ideologię, która gloryfikuje antyspołeczne i antypaństwowe zachowania, a która daje jasne, choć nie zawsze akceptowalne rozwiązania złożonych problemów wynikających z potrzeby przynależności i utożsamiania się z grupą w zamkniętych społeczeństwach³⁰. Nieformalne grupy subkulturowe, skupione wokół wspólnych interesów wykazują często postawy zradykalizowane a radykalizm to przedsionek do ekstremizmu^{31 32}.

Niezbędnik techno-logiczny

Izolacja przestępców, w wielu przypadkach niebezpiecznych, ma znaczący wpływ na poziom bezpieczeństwa publicznego. Właściwa realizacja funkcji izolacyjnej wymaga odpowiednich środków, w tym zabezpieczeń techniczno-ochronnych, sprzętu, uzbrojenia oraz środków ochrony osobistej³³. To stwierdzenie byłego dyrektora generalnego Służby Więziennej jest wciąż aktualne. Jednak projektowanie nowoczesnej ochrony penitencjarnej nie może opierać się wyłącznie o zwiększenie nakładów na zakup sprzętu i uzbrojenia, zabezpieczeń techniczno-ochronnych czy przebudowę architektury. Bowiem w ochronie penitencjarnej, przekładającej się na bezpieczeństwo publiczne, bardzo ważnym jest funkcjonariusz – człowiek.

Personel więzienny stanowi wrażliwe ogniwo systemu bezpieczeństwa³⁴. Funkcjonariusz zajmuje najważniejsze miejsce w penitencjarnym systemie zapobiegania i reagowania na sytuacje kryzysowe. Dlatego w projektowaniu lub konfiguracji ochrony penitencjarnej uwzględniać należy wszystkie komponenty oraz ich wzajemne relacje, stanowiące późniejsze uwarunkowania jednostki organizacyjnej (zob. tab.1). Należy przy tym wystrzegać się tzw. efektu półśrodka, wynikającego z braku konsekwencji procesu wdrażania. W chwili obecnej taki efekt dostrzega się w zakresie niektórych środków przymusu bezpośredniego do stosowania których jest uprawniona Służba Więzienna. W przypadku braku konsekwentnego wdrażania, środek przymusu bezpośredniego zamiast stać się środkiem efektywnym jest zaledwie efektownym półśrodkiem³⁵. Konsekwencja wdrażania obejmuje: 

• rozpoznanie potrzeb wynikających z nałożonych zadań a następnie dobór elementów (środków oraz metod) do ich realizacji, 
• powszechne wprowadzenie elementu do wyposażenia jednostek organizacyjnych, 
• cykliczne szkolenie wszystkich funkcjonariuszy z teoretycznych zasad i praktycznych metod jego stosowania (z rozróżnieniem poziomu podstawowego i specjalistycznego), 
• bieżące i/lub okresowe bilansowanie częstotliwości i skuteczności w stosowaniu pozwalające na wprowadzanie korekt.

Równie ważne w czynnościach ochrony penitencjarnej jest zdolność prognozowania oraz rozpoznawania zagrożeń. W kontekście czynności pozwalających na wykrycie i rozpoznanie m.in. przyczyn zachowań konfrontacyjnych lub autoagresywnych osób pozbawionych wolności, czynności te określone zostały jako kryminalne rozpoznanie penitencjarne³⁶, realizowane w formie czynności profilaktycznych (ZK i AŚ) albo czynności operacyjno-rozpoznawczych (IWSW).

Kryminalne rozpoznanie penitencjarne realizowane jest przez Służbę Więzienną w środowisku osób osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych, w zakresie wykrywania i zapobiegania przestępstwom i czynom zagrażającym bezpieczeństwu jednostki i personelowi popełnionym lub planowanym przez więźniów oraz innych czynów przestępczych, co do których uzyskano informację w wyniku prowadzenia czynności rozpoznawczych. Ze względu na zakres zainteresowania rozpoznawczego uzasadnione jest twierdzenie, że kryminalne rozpoznanie penitencjarne obejmuje działania w zakresie pozyskania, gromadzenia, przetwarzania i przekazywania informacji mających znacznie dla bezpieczeństwa jednostek penitencjarnych oraz innych systemów bezpieczeństwa³⁷.

Prowadząc kryminalne rozpoznanie penitencjarne funkcjonariusze wspomagają się technicznymi środkami np. systemem dozoru wizyjnego albo stacjonarnymi lub podręcznymi urządzeniami do kontroli osób albo bagażu. Interesującym zastosowaniem w systemie dozoru wizyjnego, wspierającym operatora systemu monitoringu może być inteligentna analiza wizyjna, pozostająca obecnie na etapie testów i badań.

Od dawna trwają próby zaadaptowania tej technologii w zakresie wykrywania zachowań ludzkich – od łatwo dostrzegalnych, np. pozostawienie przedmiotu, przekroczenie linii, kierunek i prędkość poruszania, błądzenie, odległość pomiędzy osobami, postać leżąca, stojąca itp., po te, które trudniej zaobserwować, np. zmiana stanu emocjonalnego, sposobu chodzenia czy zachowania wynikające z długiego czasu obserwacji³⁸. Według ekspertów wdrożenie inteligentnej analizy wizyjnej nie nastąpi zbyt szybko ponieważ wymaga dalszych prac obejmujących stosowanie trzech technologii: uczenia maszynowego, rozpoznawania pozycji ciała (postawy) osoby i emocji z mimiki twarzy (lub w wariancie głosu, pozwalając także rozpoznawać stan zdrowia, zbliżający się atak serca lub zdrowie psychiczne)³⁹.

Rozwiązania rozpoznające stan zdrowia i emocje drastycznie ingerują w sferę prywatności. Istnieje uzasadnione zagrożenie nadużyć w tym zakresie, więc przed wdrożeniem takiej technologii niezbędne są odpowiednie regulacje ustawowe i procedury gwarantujące praworządne stosowanie⁴⁰. Ponadto inteligentna analiza obrazów obejmowałaby obraz ścian budynków, pawilonów mieszkalnych czy innych i reagowała alarmem na nielegalne kontakty między osadzonymi, pojawienie się obiektu (np. liny, drona) lub człowieka (np. uciekiniera)⁴¹.

Kolejnym urządzeniem wspierającym funkcjonariuszy mógłby być indywidualny tłumacz symultaniczny z możliwością rejestracji konwersacji lub wydawanych komunikatów. Takie urządzenie miałoby szerokie zastosowanie w pracy z osobami pochodzącymi z odległych, egzotycznych krajów, porozumiewającymi się wyłącznie językiem ojczystym. Podjęcie negocjacji albo stosowanie środków przymusu bezpośredniego wymaga od funkcjonariuszy zachowania zdolności komunikacji z osobą w kryzysie lub eskalującą kryzys.

Poszukiwanie i adaptacja rozwiązań technicznych dla więziennictwa wymaga też szerszej współpracy miedzy ośrodkami szkolenia a zewnętrznymi instytucjami, pozwalając na czerpanie informacji zwrotnych u większego grona praktyków odbywających szkolenia zawodowe lub kursy specjalistyczne. Podstawą wszelkich przedsięwzięć podejmowanych na rzecz tworzenia nowoczesnej ochrony pozostaje logika.

Wniosek końcowy

Terror więzienny ze szczególnym uwzględnieniem więziennego terroru kryminalnego jest zagadnieniem, które w perspektywie najbliższej przyszłości, mogłoby zostać włączone do harmonogramu szkoleń personelu penitencjarnego. Część teoretyczna – dotyczyłaby ogólnych informacji zjawiska terroru w ujęciu historycznym i współczesnym a jednocześnie wprowadzała do drugiej części tj. ćwiczeń praktycznych. Natomiast część praktyczna obejmowałaby ćwiczenia w zakresie postępowania podczas zdarzeń np. z wzięciem zakładnika (w roli poszkodowanego albo podejmującego interwencję). W ramach tematu pojawiłaby się możliwość testowania urządzeń i sprzętów wspomagających funkcjonariuszy w przeciwdziałaniu tego rodzaju zdarzeniom. Formuła szkolenia stanowiłaby wartościowe uzupełnienie szkoleń zawodowych specjalizacji ochronnej i pozaochronnej.

Źródła wykorzystane w opracowaniu:
1. Adamczuk M., Rodzimy terroryzm jako zjawisko zagrażające bezpieczeństwu w Europie., Bezpieczeństwo Narodowe I-2011/17
2. Brown A., Lekarka więzienna. Kiedy przemoc, narkotyki i samobójstwa to twoja codzienność., wyd. JK Wydawnictwo, Łódź 2020
3. Hansen E., Przestępstwa więźniów w okresie izolacji penitencjarnej., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982
4. Hołyst B., Terroryzm. Tom 1, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2009
5. Jałoszyński K., Organy administracji rządowej wobec zagrożeń terrorystycznych. Policja w walce i przeciwdziałaniu terroryzmowi., wyd. WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2009
6. Jędrzejak K., Konflikty występujące w warunkach izolacji więziennej. Niektóre aspekty przeciwdziałania., [w:] Zeszyty Naukowe WSO im. Tadeusza Kościuszki, Nr 2/96
7. Krzywicki M., Więzienny terror kryminalny., Wydawnictwo Naukowe FNCE, Poznań 2022
8. Krzywicki M., Kryminalne rozpoznanie penitencjarne. Podstawy teoretyczne., Wydawnictwo Naukowe FNCE, Poznań 2022
9. Liedel K., Mroczek A., Terror w Polsce – analiza wybranych przypadków., wyd. Difin, Warszawa 2013
10. Mecwaldowski C., Poklek R., Czy inteligentna analiza wizyjna zapobiegnie samobójstwom w celi więziennej? Cz.1 Skuteczność pracy operatora, A&S 4/2021
11. Mecwaldowski C., Poklek R., Czy inteligentna analiza wizyjna zapobiegnie samobójstwom w celi więziennej? Cz. 2 Technologie informatyczne wspierające operatora systemu monitoringu, A&S 5/2021
12. Nawrocki T., (Nie)bezpieczne więzienia – architektura, technika, człowiek., Ochrona i bezpieczeństwo obiektów i biznesu., Wydanie specjalne cz. III, XI/2022
13. Nawrocki T., Środki przymusu bezpośredniego w teorii i praktyce., Ochrona i bezpieczeństwo obiektów i biznesu., Nr 2/2023
14. Pimlott J. (red.) Encyklopedia terroryzmu., Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004
15. Poklek R., Chojnacka M., Negocjacje policyjne i więzienne., wyd. Difin SA, Warszawa 2017
16. Przybyliński S., Podkultura więzienna – wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej., Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007
17. Pomiankiewicz J., Członkowie zorganizowanych grup przestępczych w aresztach śledczych i zakładach karnych – zagrożenia dla Służby Więziennej i podejmowane przeciwdziałania., [w:] L. Paprzycki, Z. Rau (red.) Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu, wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2009
18. Stępniak P., Więzienie. Ten dom (mało) dobry. wyd. Difin sp. z o.o. Warszawa 2021
19. Varella D., Ostatni krąg. Najniebezpieczniejsze więzienie w Brazylii., Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014,
20. Waligóra B., Funkcjonowanie człowieka w warunkach izolacji więziennej., Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1975
21. Wiśniewski R., Terror/Terroryzm. Studium przypadku., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2021

mjr Tomasz Nawrocki
wykładowca Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej w Kulach. Od 2008 roku związany z dydaktyką w zakresie przedmiotów: samoobrona, działania interwencyjne. Swoje zainteresowania skupia na zagadnieniach dotyczących bezpieczeństwa personalnego. Współautor pierwszej w Polsce klasyfikacji „środków przemocy stosowanych przez więźniów” ze wskazaniem na „środowiskową broń więźniów” (klasyfikacja opracowana w 2017 r. wspólnie z M. Krzywickim).

1 Drauzio Varella (ur. 1943 w São Paulo) – lekarz i popularyzator nauki. W latach 1989–2001 opiekował się chorymi w Zakładzie Karnym Carandiru. Kieruje Katedrą Onkologii na Uniwersytecie Paulista w São Paulo, a także prowadzi gościnne wykłady na całym świecie. Autor kilkunastu książek, z których po polsku ukazały się Ostatni krąg i Klawisze. Za tę pierwszą otrzymał podwójną Nagrodę Jabuti (w kategoriach literatura faktu i książka roku). Książka znalazła się również w finale Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego oraz doczekała się adaptacji filmowej. Informacje o autorze pochodzą z jego książki p.t. Więźniarki, wydanej w 2021 r.
2 D. Varella, Ostatni krąg. Najniebezpieczniejsze więzienie w Brazylii., Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014, s. 11.
3 A. P. Schmid, Problem zdefiniowania terroryzmu., [w:] Pimlott J. (red.) Encyklopedia terroryzmu., Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004, s. 11.
4 Ibidem, s. 11.
5 Ibidem, s. 12.
6 Ibidem, s. 12.
7 B. Hołyst, Terroryzm. Tom 1, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2009, s. 48.
8 K. Liedel, A. Mroczek, Terror w Polsce – analiza wybranych przypadków, Difin, Warszawa 2013, s. 18 za B. Hoffman, Oblicza terroryzmu, Warszawa 1999, s. 38.
9 K. Liedel, A. Mroczek, Terror w Polsce – analiza..., za B. Hoffman, Oblicza terroryzmu..., s. 41, op. cit., s. 19.
10 R. Wiśniewski, Terror/Terroryzm. Studium przypadku., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2021, s. 18 za K. Jałoszyński, Terroryzm czy terror kryminalny w Polsce?, Warszawa 2001, s. 20.
11 Zob. K. Jałoszyński, Organy administracji rządowej wobec zagrożeń terrorystycznych. Policja w walce i przeciwdziałaniu terroryzmowi., WSA w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2009, s. 14.
12 B. Hołyst, Terroryzm. Tom 1, op. cit., s. 57 za K. Indecki.
13 Za środki oddziaływania lżejsze od przemocy można uznać miedzy innymi: manipulację, korupcję, oszustwo.
14 https://sjp.pwn.pl/sjp/przemoc;2510670.html.
15 Podmiot sprawczy rozumiany będzie jako: osoba/osoby (działająca samodzielnie i/lub niezwiązana z grupą albo działająca w grupie), organizacja/organizacje (formalne lub nieformalne), instytucja/instytucje (prywatne lub państwowe).
16 M. Krzywicki, Więzienny terror kryminalny., Wydawnictwo Naukowe FNCE, Poznań 2022, s. 19.
17 Konfrontacja rozumiana jako agresywne rozstrzygnięcie siłowe.
18 Konflikt (łac. conflictus = zderzenie dwóch rzeczy, starcie) sprzeczność interesów, poglądów, niezgodność, spór, zatarg, kolizja. Źródło: Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Wydanie XXVII, Warszawa 1993, s. 449.
19 K. Jędrzejak, Konflikty występujące w warunkach izolacji więziennej. Niektóre aspekty przeciwdziałania, [w:] Zeszyty Naukowe WSO im. Tadeusza Kościuszki, Nr 2/96, s. 178.
20 Ibidem, s. 178.
21 R. Poklek, M. Chojnacka, Negocjacje policyjne i więzienne., wyd. Difin SA, Warszawa 2017, s. 52.
22 B. Waligóra, Funkcjonowanie człowieka w warunkach izolacji więziennej., Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1975, s. 55–56.
23 S. Przybyliński, Podkultura więzienna – wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej., Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007, s. 123.
24 „Sytuacja penitencjarna” oznacza jeden ze zbiegów okoliczności, który zaistniał w okresie izolacji penitencjarnej. E. Hansen, Przestępstwa więźniów w okresie izolacji penitencjarnej., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 17.
25 Akty terroru więziennego mogą polegać na: sprawczości indywidualnej (samodzielnym ataku) albo zbiorowej (czynne wystąpienie zbiorowe – bunt); oddziaływaniu indywidualnym (celem jest pojedyncza osoba) albo zbiorowym (celem jest grupa osób).
26 N. Gal-Or, Terroryzm państwowy kontra terror pozapaństwowy, [w:] J. Pimlott (red.) Encyklopedia terroryzmu., Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2004, s. 208.
27 M. Krzywicki, Więzienny terror kryminalny., Wydawnictwo Naukowe FNCE, Poznań 2022, s. 22.
28 A. Brown, Lekarka więzienna. Kiedy przemoc, narkotyki i samobójstwa to twoja codzienność., wyd. JK Wydawnictwo, Łódź 2020, s. 137.
29 P. Stępniak, Więzienie. Ten dom (mało) dobry. wyd. Difin sp. z o.o. Warszawa 2021, s. 303.
30 M. Adamczuk, Rodzimy terroryzm jako zjawisko zagrażające bezpieczeństwu w Europie., Bezpieczeństwo Narodowe I-2011/17, s. 75–76.
31 T. Nawrocki, (Nie)bezpieczne więzienia – architektura, technika, człowiek., Ochrona i bezpieczeństwo obiektów i biznesu., Wydanie specjalne cz. III, XI/2022, s. 13.
32 Ekstremizm [łac. extremus ‘najdalszy’, ‘skrajny’], szczególna postawa ideowa i styl działania politycznego – tendencja do wyznawania i narzucania otoczeniu, za wszelką cenę, skrajnych poglądów w kwestiach światopoglądowych, ideologicznych i polityczno-ustrojowych; gotowość i skłonność do stosowania najbardziej radykalnych i drastycznych metod i środków działania (przemocy i terroru) w celu osiągnięcia własnych celów politycznych, ekonomicznych lub ideologicznych; ekstremizm jest cechą charakterystyczną ruchów skrajnej prawicy (nacjonalistycznych, rasistowskich, klerykalnych, faszystowskich) oraz skrajnej lewicy (anarchistycznych, komunistycznych); ekstremistyczny charakter mają wszystkie ruchy terrorystyczne, a także militarystyczne. Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ekstremizm;3897141.html
33 J. Pomiankiewicz, Członkowie zorganizowanych grup przestępczych w aresztach śledczych i zakładach karnych – zagrożenia dla Służby Więziennej i podejmowane przeciwdziałania. [w:] L. Paprzycki, Z. Rau (red.) Praktyczne elementy zwalczania przestępczości zorganizowanej i terroryzmu, wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s. 708
34 T. Nawrocki, (Nie)bezpieczne więzienia..., op. cit., s. 13.
35 Zob. T. Nawrocki, Środki przymusu bezpośredniego w teorii i praktyce., Ochrona i bezpieczeństwo obiektów i biznesu, Nr 2/2023, s. 54–59
36 Zob. Krzywicki M., Kryminalne rozpoznanie penitencjarne. Podstawy teoretyczne., Wydawnictwo Naukowe FNCE, Poznań 2022.
37 Ibidem, s. 14.
38 Mecwaldowski C., Poklek R., Czy inteligentna analiza wizyjna zapobiegnie samobójstwom w celi więziennej? Cz. 2 Technologie informatyczne wspierające operatora systemu monitoringu, A&S 5/2021, s. 32.
39 Ibidem, s. 34.
40 Ibidem, s. 34.
41 Ibidem, s. 35.

fShare

Tweet