Jak pokazują doświadczenia krajów zachodnich¹, cyfrowa transformacja przynosi nadspodziewane korzyści. Staje się nieunikniona ze względu na braki kadrowe, potrzebę dostosowania się do funkcjonowania instytucji pozawięziennych, staje się elementem readaptacji społecznej osadzonych, zapobiega wykluczeniu cyfrowemu. Jest także odpowiedzią na pojawiające się zagrożenia bezpieczeństwa jednostek penitencjarnych. Smart prison wkracza nie tylko w coraz większy zakres funkcjonowania więzienia, ale i poza niego².

Nie ma nowoczesnych technologii i smart prison bez sprawnej wymiany informacji. Współczesne polskie więziennictwo to 170 jednostek podstawowych, rozmieszczonych na całym terenie RP, połączonych nowoczesną rozległą siecią strukturalną (ang. WAN) o światłowodowych łączach symetrycznych wraz z łączami rezerwowymi. Nowoczesna infrastruktura sieciowa stanowi podstawę dla innych technologii, tych stosowanych i wdrażanych. Transformację cyfrową można rozpatrywać w kilku obszarach funkcjonowania więzienia: 

• osadzonych i ich bliskich, 
• ochrony jednostek penitencjarnych,
• kadry penitencjarnej, 
• wymiaru sprawiedliwości.

Wyraźnie dostrzegane jest wzajemne przenikanie się zależności pomiędzy wskazanymi zakresami funkcjonowania pod wpływem nowoczesnych technologii cyfrowych. Istnieją jednak pułapki kończące się porażką, jeżeli wdrożenia realizują osoby nieprzygotowane, pomijające kluczowe etapy wdrożeń lub realizujące inne cele niż te związane z samym wdrożeniem.

Jednym z najważniejszych rozwiązań transformacji cyfrowej w więzieniu, jest wyposażenie osadzonych w tablety (zdj. 1), laptopy lub kioski interaktywne (np. wbudowane w więzienne łóżko każdego osadzonego). Osadzeni mogą posiadać dostęp do (zdj. 2): 

• dedykowanych, dozorowanych aplikacji np. e-learningu, 
• zdalnych zajęć terapeutycznych, 
• czytnika e-book, zdjęć rodzinnych, 
• harmonogramu zajęć, których wykonanie muszą potwierdzać w systemie, 
• konta, w którym samodzielnie zarządzają swoimi finansami, 
• zamawiania zakupów w kantynie, 
• rejestru zgłoszeń do administracji więzienia, 
• systemu rejestracji widzeń z bliskimi, 
• zdalnego kontaktu ze służbą zdrowia (ang. telemedicine) w tym psychologa i psychiatry. Video konsultacje z pielęgniarką lub lekarzem przy udziale pielęgniarki i dedykowanej kamery pozwalającej na wgląd w jamę ustną, uszy, czy zmiany naskórne. 
• zdigitalizowanej korespondencji czy dokumentów sądowych. 
• nadzorowanego dostępu do internetu i poczty email, 
• płatnych multimediów, filmów, radia i telewizji. 

Poprzez zestaw kamera, słuchawki i mikrofon, mogą realizować rozmowy telefoniczne/video (po doświadczeniach COVID-19 coraz częściej bez ograniczeń czasowych). Oczywiście rozmowy te są rejestrowane i mogą być w każdej chwili kontrolowane przez funkcjonariusza. Jedynym ograniczeniem jest tu opłata za połączenia jaką wnosi osadzony. Zalety tego rozwiązania to między innymi:

• zmniejszenie liczby sytuacji konfliktowych między osadzonymi, osadzonymi i funkcjonariuszami, 
• mniejsze zagrożenie w oddziale mieszkalnym ze względu na mniejszy ruch osadzonych, zagrożenie nielegalnymi kontaktami, 
• odnotowuje się znacznie mniejszy przemyt telefonów komórkowych, 
• mniej sytuacji agresywnych, negatywnych emocji, które są rozładowywane przez kontakt z bliskimi na co wskazują chociażby badania szkockiej Służby Więziennej³.

Nieograniczona możliwość korzystania z połączeń telefonicznych lub video przynosi korzyść w postaci większego spokoju emocjonalnego osadzonych, mniej sytuacji konfliktowych pomiędzy osadzonymi, osadzonymi i personelem więziennym. Rozmowy z bliskimi nie są wtedy uzależnione od porządku wewnętrznego jednostki penitencjarnej – ograniczonego czasu rozmów, ustalonego kodeksem karnym wykonawczym⁴. Częstsze kontakty osadzonych z bliskimi zmniejszają liczbę samobójstw o około 30%. Zastosowanie AI pozwala rozpoznawać po głosie rozmowy pomiędzy osadzonymi w różnych zakładach, rozpoznawać tożsamość rozmówcy – przekazanie telefonu innej osobie niż wskazanej przez osadzonego⁵. Tworzy się także listy numerów dozwolonych i zabronionych. Rozmowy z adwokatem są odnotowywane przez system, ale nie nagrywane i nie ma możliwości kontroli przez funkcjonariusza. W Polsce osadzony może rozmawiać z bliskimi w czasie regulowanym w porządku wewnętrznym danej jednostki penitencjarnej. Powoduje to, że kontakt osadzonego z rodziną może być niemożliwy np. dzieci w szkole, żona/mąż w pracy. To tylko jeden z wielu argumentów, aby osadzeni poprzez np. tablet mogli samodzielnie decydować kiedy i jak długo rozmawiają. Mimo udokumentowanych, wieloletnich doświadczeń krajów zachodnich potwierdzających korzyści wynikające z częstszego kontaktu osadzonego z bliskimi (bezpośredniego i zdalnego), związanego bezpośrednio z bezpieczeństwem w więzieniach, w Polsce ograniczono osadzonym kontakty telefoniczne z bliskimi poprzez zmiany w kodeksie karnym wykonawczym. Zwiększyła się liczba przemycanych telefonów (tabla 1), ponadto jest to działanie sprzeczne z międzynarodowymi rekomendacjami⁶.

Kolejnym atutem wykorzystania techniki jest możliwość realizowania rozmów video traktowanych jak widzenia z osadzonym, co sprawia że osadzeni, którzy dotychczas nie byli odwiedzani wracają do kontaktów z rodziną. Osobista wizyta rodzin skazanych w więzieniu bywa traumatyczna, powoduje poczucie poniżenia, stygmatyzację, naruszenie prywatności (kraty, kontrole). Częstym i ważnym aspektem dla rodzin osadzonych są również koszty dojazdu do więzienia na widzenie. Połączenia zdalne – video eliminują te niedogodności. Podtrzymują więzi rodzinne i środowiskowe, zmniejszając ryzyko powrotu do przestępczości. W Stanach Zjednoczonych koszt 30 min połączenia video to ok 10 dolarów. Osadzony chcąc prowadzić więcej rozmów potrzebuje więcej finansów, co wprost mobilizuje do podjęcia zajęcia zarobkowego⁷. Tablety, laptopy czy konsole do gier umożliwiają osadzonym korzystanie z gier multimedialnych, edukacyjnych lub pozwalają im grać wspólnie z dziećmi (zdalnie) w ramach utrzymywania pozytywnych więzi. Najnowsze technologie wdrażane na zachodzie to rozwiązania w chmurze, sztuczna inteligencja oraz wirtualna rzeczywistość (ang. virtual reality, VR), które wprowadzane są do szkoleń zawodowych, np. w ramach terapii przeciwdziałania agresji zarówno wśród osadzonych jak i funkcjonariuszy.

W Polsce do realizacji zdalnych widzeń stosowane jest oprogramowanie Skype. Rodzina osadzonego umawia wiedzenie telefonicznie lub email z administracją zakładu karnego oraz inicjuje połączenie z bliskim przebywającym w więzienu. Od niespełna 20 lat videopołączenia stosowane są przez Sądy do przeprowadzania zdalnych rozpraw i Prokuraturę do przesłuchań na odległość. Znacząco obniża to koszty transportów i konwojowania osadzonych oraz podnosi poziom bezpieczeństwa, a także pozytywniej wpływa na stan emocjonalny osób poszkodowanych np. dzieci uczestniczących w rozprawach.

Transformacja cyfrowa w ochronie więzień obejmuje wdrażanie nowych technologi w zakresie zabezpieczeń elektronicznych. Jedną z nich jest inteligentna analiza obrazu (ang. video content analise, VCA), stosowana nie tylko w systemach dozoru wizyjnego (ang. video surveillance system, VSS) ale także w skanerach rentgenowskich (X-Ray) bagażu i korespondencji, dronach i robotach. Innym przykładem są technologie wizyjne rozpoznawania twarzy mające szerokie zastosowanie od kontroli dostępu po alarmowanie, np. gdy osadzeni wymagający separacji, znajdą się w pobliżu siebie. Systemy zaawansowanej analizy wizyjnej z algorytmami sztucznej inteligencji (ang. AI) do rozpoznawania emocji zaalarmują, gdy pojawi się agresja czy stan depresji mogącej doprowadzić do samookaleczenia lub samobójstwa. Chociaż w podobnym zakresie pierwsze wdrożenie w Polsce należy uznać za nieudane⁸, to system inteligentnej analizy obrazu w rozwiązaniach zagranicznych sprawdza się w automatycznym rozpoznawaniu sytuacji zagrożeń takich jak: leżąca osoba, osoba z bronią, przekraczanie wirtualnych stref, prędkość i kierunek przemieszczającego się obiektu itp. Prowadzone są badania nad rozpoznawaniem emocji i ewentualnych zaburzeń psychicznych, ale te rozwiązania budzą duże kontrowersje w kwestii praw człowieka, prawa do prywatności⁹.

W zakresie obserwacji przez system dozoru wizyjnego (monitoringu) miejsc takich jak kąciki sanitarne, łazienki, łaźnie, zamiast standardowych kamer z maskowaniem stref, testuje się kamery termowizyjne o małej rozdzielczości. To rozwiązanie zapewnia ochronę prywatności i godności osadzonego przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa. Ponadto AI analizujące duże cyfrowe zasoby baz danych, oszacuje wybrany poziom ryzyka (samobójstwa, radykalizacji, recydywy). W tym przypadku istotne jest, aby jak najwięcej danych pojawiało się w formie cyfrowej. Tam gdzie przetwarza się dokumenty tradycyjne (w formie papierowej), możliwości zastosowania AI będą ograniczone¹⁰. Digitalizacja dokumentów i korespondencji osadzonych podnosi znacząco poziom bezpieczeństwa w jednostce, poprzez wyeliminowanie kopert, kartek nasączanych substancjami psychoaktywnymi. Osadzony ma dostęp do swojej korespondencji, zdjęć, dokumentów poprzez tablet, laptopa lub kiosk multimedialny. W ochronie perymetrycznej coraz szersze zastosowania mają czujki laserowe tzw. LIDAR-y, testowane są autonomiczne drony i roboty (zdj. 3 i 4). Patrolują one teren, budynki, realizują dozór osadzonych w oddziałach mieszkalnych z zastosowaniem AI (funkcjonariusz interweniuje tylko w szczególnych sytuacjach np. bójki osadzonych, zagrożeniu życia). Wiele różnych urządzeń i systemów stosowanych do ochrony więzienia wymaga zaimplementowania systemu integrującego np. kategorii PSIM (ang. Physical Security Information Management)¹¹.

W Irlandii od 1997 roku wprowadzano system kontroli dostępu z czytnikami biometrycznymi geometrii dłoni¹². W roku 2014 wszystkie więzienia były wyposażone w zintegrowane systemy zabezpieczeń elektronicznych. Nowoczesne biometryczne czytniki kontroli dostępu umożliwiają przemieszczanie się po terenie więzienia bez funkcjonariusza doprowadzającego. Osadzony wypuszczony z celi, dozorowany zdalnie przez system monitoringu wizyjnego, sam udaje się do miejsca docelowego (np. na spacer, do wychowawcy itp.), a system i operatorzy zintegrowanych zabezpieczeń elektronicznych (wartownia/ stanowisko dowodzenia, ang. control room) nie pozwalają, aby przemieszczał się w miejsca niedozwolone. Funkcjonariusz realizujący swoje obowiązki w oddziale mieszkalnym ma czas i możliwość opuścić oddział, aby udać się do kantyny zjeść spokojnie posiłek. W polskiej Służbie Więziennej taka sytuacja opuszczenia oddziału mieszkalnego przez funkcjonariusza oddziałowego jest systemowo niemożliwa (zdaniem autora to powielanie stanu zastanego, bariera przed zmianami bardziej przystającymi do współczesnych czasów).

W Stanach Zjednoczonych coraz młodsza kadra Służby Więziennej, w życiu prywatnym od dzieciństwa związana z technologiami mobilnymi, smartfonami, tabletami jest dostrzegana przez urzędników. W celu pozyskania funkcjonariuszy chętnych do służby wdraża się w jednostkach penitencjarnych technologie mobilne, łącznie z dostępem do systemów zarządzania osadzonymi¹³. Młody człowiek znacznie lepiej posługuje się swoim smartfonem niż profesjonalnym radiotelefonem, dlatego wdraża się wiele aplikacji do służbowego wykorzystania. Ryzyko z posiadania przez funkcjonariusza telefonu w więzieniu jest mniejsze niż uzyskiwane dzięki niemu korzyści. W Polsce funkcjonariusz pełniący służbę w oddziale mieszkalnym nie może posiadać telefonu komórkowego i nie może bezpośrednio z telefonu służbowego zadzwonić do domu w sprawach osobistych, to kolejny przykład mentalnej bariery przed zmianą.

W zakresie realizowania kary w systemie dozoru elektronicznego SDE (ang. EM) pojawiają się rozwiązania bez bransoletek. Ich funkcję pełnią aplikacje biometryczne zainstalowane na smartphonie¹⁴. Taki system redukuje do minimum problemy techniczne i obsługę, a co najważniejsze nie stygmatyzuje osób skazanych poprzez widoczne społecznie bransoletki.

Jednym z najczęściej zgłaszanych przez personel więzienny obciążeń jest wytwarzanie dokumentacji. Transformacja cyfrowa w tym zakresie to elektroniczny obieg dokumentów, digitalizowanie wersji papierowej i przetwarzanie komputerowo. Przetwarzanie tradycyjne papierowych dokumentów wymaga więcej czasu. A to wymiana informacji wpływa na skuteczność komunikacji pomiędzy funkcjonariuszami, minimalizuje ryzyko błędów komunikacyjnych¹⁵. Zwiększa się efektywność wykonywanych zadań poprzez wyeliminowanie tradycyjnych dokumentów. Funkcjonariusze mogą zająć się nadrzędnymi celami i obowiązkami. Stosuje się dedykowane aplikacje zarządzania dla personelu więziennego, np. harmonogramy zadań. Równie istotny jest e-learning, który pozwala skrócić szkolenia stacjonarne o znaczną część teoretyczną, a większy nacisk położyć na praktykę i ćwiczenia.

Analiza ryzyka i narzędzia sztucznej inteligencji przetwarzające duże ilości danych coraz skuteczniej wspierają personel Służby Więziennej w prognozach kryminologicznych umożliwiając wdrożenie czynności zapobiegawczych. Przekłada się to wprost na podniesienie poziomu bezpieczeństwa w więzieniu¹⁶.

Podsumowanie

Przy wprowadzaniu nowych technologii niezbędna jest wiedza jaki cel przyświeca ich wdrożeniu, jakie są słabe i mocne strony, jakie są koszty i cel do osiągnięcia oraz odpowiednie przygotowanie kadry zarządzającej. Jeżeli nie zrealizuje się profesjonalnie wszystkich etapów od przygotowania po weryfikację osiągnięcia założonego celu, samo technologiczne rozwiązanie nie gwarantuje sukcesu wdrożenia. Jak pokazuje doświadczenie wielu krajów zachodnich, to nie koszty czy technologia, ale źle przygotowane wdrożenia są przyczyną porażki. Sukcesem nie jest wydanie zaplanowanego budżetu, ale rzetelne zweryfikowanie osiągnięcia celu. Przykładem porażki może być zakup nowoczesnego, skomplikowanego detektora telefonów komórkowych i rozesłanie go do jednostek penitencjarnych bez niezbędnego szkolenia użytkowników. Podobnie nieudane może być wdrożenie modułu w systemie zarządzania osadzonymi, kiedy nie sprawdzi się jak jego wdrożenie wpłynie na wykonywanie zadań przez funkcjonariuszy – na przykład ze względu na niejednoznaczne wyniki wyszukiwania, niedostateczną ilość informacji lub ich nadmiar powodujący duże zaangażowanie funkcjonariuszy we wprowadzanie danych, czym jednocześnie spowoduje się odciągnięcie ich od bezpośredniego oddziaływania, prowadzenia rozmów, pracy nad readaptacją osadzonych.

Ostateczny rachunek kosztów bilansowany jest korzyściami i osiągnięciem wielopoziomowego celu jaki niesie za sobą profesjonalnie zrealizowana transformacja cyfrowa.

Co ona może przynieść dla polskiej Służby Więziennej? Z pewnością: 

• większą transparentność realizowanych zadań oraz ich rozliczalność, 
• mniejsze obciążenie obowiązkami funkcjonariuszy, 
• mniej konfliktów i agresji, 
• mniej przypadków depresji i samobójstw osadzonych, 
• mniejsze koszty transportów i konwojowania poprzez zdalne rozprawy sądowe, przesłuchania czy zdalne konsultacje z lekarzem, 
• motywację dla osadzonych do angażowania się w naukę i pracę, 
• lepsze relacje osadzonych z bliskimi i społecznością, zmniejszenie recydywy, 
• brak wykluczenia cyfrowego i przygotowanie osadzonych do życia z technologiami.

Wskazane powyżej efekty wprowadzenia nowych rozwiązań przyczynią się do zwiększenia poziomu bezpieczeństwa w jednostce penitencjarnej. To tylko kilka przykładów mających przekonać czytelnika, że transformacja cyfrowa w polskich więzieniach jest niezbędna, a możliwość określenia więzienia mianem smart, będzie dowodem sukcesu. Dołączymy wtedy do grona najbardziej rozwiniętych instytucji i służb na świecie.

mjr mgr inż. Cezary Mecwaldowski
starszy wykładowca Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej w Kulach. Wykładowca Ośrodka Szkolenia Polskiej Izby Systemów Alarmowych. Ekspert think tanku ObserwatoriumBezpieczeństwa.pl 

1 Jusice Trends, artykuły o transformacji cyfrowej w Portugalii, Norwegii, Niemczech, Danii, Finlandii, Wielkiej Brytanii, Kanady, Stanów Zjednoczonych, Hong Kongu, Singapuru, Turcji.
2 Artykuł powstał na podstawie inspiracji autora po ukończeniu kursu IPS_Innovative_Prison_System „DIGICORE Digital Transition in Corrections Awareness Course”, 2023.
3 Scottish Prison Service,Video sessions in Scottish Prisons – A digital transition, Justice Trends, April 28, 2023.
4 Ustawa kodeks karny wykonawczy z dnia czerwca 1997 r. t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 127, z 2022 r. poz. 2600, z 2023 r. poz. 818. 1606.
5 Improving prison effectiveness through secure communications and the use of machine learning technologies, Justice Trends, July 19, 2019.
6 IPR Global Prison Trends 2018, recommendation 19, https://www.penalreform.org/resource/global-prison-trends-2018/  [dostęp: 11.09.2023 r.].
7 Dr. Grant Duwe, Dr. Susan McNeeley, Can Video Visitation Reduce Recidivism? The experience of Minnesota, United States, Justice Trends, April 26, 2023.
8 Na podstawie wypowiedzi prelegenta podczas konferencji „Pilotażowe kompleksy penitencjarne” w dniu 31 maja 2023 r. w Popowie.
9 C. Mecwaldowski, R. Poklek, Czy inteligentna analiza wizyjna zapobiegnie samobójstwom w celi więziennej? cz. 1 Skuteczność pracy operatora A&S, nr 4, 2021 i cz. 2 Technologie informatyczne wspierające operatora systemu monitoringu, A&S, nr 5, 2021.
10 F. Toye, Artificial Intelligence on Trial, Justice Trends, March 21, 2022.
11 C. Mecwaldowski, Zarządzanie rozproszoną infrastrukturą krytyczną na przykładzie obiektów Służby Więziennej” , A&S nr 5, 2019.
12 C. Mecwaldowski, Warsztaty EuroPRIS, OMiI, nr 3, 2014.
13 Ken McGovern, Embracing mobility improves efficiency for community corrections officers, Justice Trends, February 4, 2019.
14 B. Horodeńska, System Dozoru Elektronicznego w kontekście wybranych doświadczeń międzynarodowych, OiB, Dodatek specjalny SECURITECH dla Służby Więziennej cz. 2.
15 P. Golaszewski, Funkcjonariusze w systemie wielozmianowym. Problemy komunikacyjne w przekazywaniu poleceń służbowych, dodatek specjalny dla Służby Więziennej cz. IV, OiB, 2023.
16 Larry Motiuk, Risk assessment in Corrections, Justice Trends, Septem- ber 26, 2022.